فضیلت و اعمال شب قدر

بِسْمِ اللّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِیمِ

إِنَّا أَنزَلْنَاهُ فِی لَیْلَةِ الْقَدْرِ * وَمَا أَدْرَاکَ مَا لَیْلَةُ الْقَدْرِ * لَیْلَةُ الْقَدْرِ خَیْرٌ مِّنْ أَلْفِ شَهْرٍ *

تَنَزَّلُ الْمَلَائِکَةُ وَالرُّوحُ فِیهَا بِإِذْنِ رَبِّهِم مِّن کُلِّ أَمْرٍ * سَلَامٌ هِیَ حَتَّی مَطْلَعِ الْفَجْرِ * . (2)

ای عفو تو شامل گناهان

کوی تو پناه بی پناهان

بر خسته دلان شفای دردی

محروم نکرده دردمندی

باز است درت بر آزمندان

ای عشق دل نیازمندان

جز تو که نظر به حال ما کرد

یا گوش بر این مقال ما کرد

بخشنده هر گناهی ای دوست

بر گم شدگان پناهی ای دوست

ای راز دل شکسته من

ای مرهم قلب خسته من

ای مونس من انیس جانم

ای یار و رفیق در نهانم

ای راه مرا چراغ روشن

آب و گل من زتست گلشن

امید منی به هر دو عالم

دورم منما زخویش یک دم

بنگر ز گنه چه تیره روزم

چون شمع به درگهت بسوزم

باشد که نظر کنی به حالم

بخشی به عنایتت کمالم

یادی زغریب بی نوا کن

از لطف, تو درد من دوا کن

مسکین به در تو دردمند است

دل خسته و زار و مستمند است(3)

ما, آن (قرآن) را در ((شب قدر))نازل کردیم و تو, چه می دانی ((شب قدر))چیست؟ شب قدر, از هزارماه بهتر است, فرشتگان و ((روح)) در آن شب به اذن پروردگار خود, برای تقدیر هر کاری نازل می شوند, آن شب انباشته از سلامت و برکت و رحمت, تا طلوع صبح است.

درباره سوره قدر, شب قدر, معنای قدر, تعیین شب قدر, تکالیف شب قدر و شیوه های بهره جویی از این شب بزرگ و ارتباط با خداوند مهربان, مطالب قابل اهمیتی وجود دارد, که ما خلاصه آن را مورد مطالعه قرار می دهیم.

ثواب قرائت

امام باقر(ع) فرموده است:

هر کس سوره ((انا انزلناه)) را با صدای بلند بخواند, مثل کسی خواهد بود که شمشیر به دوش گرفته و در راه خداوند جهاد می کند و هر کس آن را پنهان و آهسته بخواند, مانند کسی است که در راه خدا, به خون خود غلتیده است.(4)

معنای ((شب قدر))

چرا این شب, ((شب قدر))نامیده شده, در آن چه اسراری نهفته و چه وقایع و حوادثی در آن رخ داده و رخ می دهد؟

مفسران قرآن کریم با استفاده از قرآن و احادیث پیشوایان معصوم(علیهم السلام), درباره نام گذاری این شب به ((شب قدر))مطالب و دلایل زیادی آورده اند, که مهم ترین و مناسب ترین آن ها بدین شرح است:

1ـ شب قدر, یعنی شب بزرگ و با عظمت, زیرا در قرآن کریم((قدر))به معنای منزلت وبزرگی خداوند عالم آمده هم چنان که در این آیه می خوانیم: ((ما قدروا الله حق قدره))(5) آنان عظمت خداوند را نشناختند. و ((حبیش)) در کتاب ((وجوه القرآن)) لیله القدر را به لیله العظمه معنا کرده(6) رمز این بزرگی هم در خود سوره((قدر))بیان گردیده است آن جا که می فرماید: شب قدر, از هزار ماه بهتر است.

2 ـ شب با ارزش و پر قیمت, جهت دیگری برای معنای ((قدر)) می تواند باشد, زیرا از یک سو در همین سوره می خوانیم: ((عبادت)) در این شب از عبادت در هزار ماه بهتر و با ارزش تر است در فارسی هم می گوییم: ((قدر جوانی, ((قدر))سلامت ونعمتی را که در اختیار داری, بدان)).

داد حق عمری که هر روزی از آن

کس نداند قدر آن را در جهان

آن که غافل بود از کشت و بهار

او چه داند قیمت این روزگار؟

قیمت هر کاله می دانی که چیست

قیمت خود را ندانی ابلهی است!

3 ـ ((قدر)) به معنای ((سختی معیشت)) نیز آمده, در قرآن کریم می خوانیم: ((ومن قدر علیه رزقه فلینفق مما آتاه الله))(7) هر کس گرفتار تنگی روزی و تنگدستی در زندگی شود مقداری از آنچه را خداوند به او عطا کرده, در راه خدا انفاق نماید.

4 ـ طبق آیات متعدد قرآن کریم, ((قدر))به معنای اندازه گیری, تقدیر و تنظیم امور آمده است. در آیه ای می خوانیم: ما قرآن را در شب مبارکی نازل کردیم, و ما همواره بیم دهنده بوده ایم; و در آن شب: ((فیها یفرق کل إمر حکیم))(8) هر کاری, بر طبق حکمت خداوند, تعیین و تنظیم می گردد.))

راغب اصفهانی, می نویسد: ((لیله القدر ای لیله قیضها لامور مخصوصه))(9) شب قدر, یعنی شبی که خداوند برای تنظیم و تعیین امور مخصوصی, آن را آماده و مقرر فرموده است.

طبق روایات فراوانی که وارد شده, در شب قدر, سرنوشت افراد برای سال آینده, مانند: رزق و روزی, مرگ و میر(10), خوشی و ناخوشی, و امور و حوادث دیگر زندگی, بر اساس استعدادها و لیاقت ها, رقم می خورد, و این تقدیر و تنظیم حکیمانه هم, در انسان هیچ گونه ((اجبار)) و ((سلب اختیاری)) به وجود نمیآورد.

این که فردا این کنم یا آن کنم

این دلیل اختیار است ای صنم

و آن پشیمانی که خوردی از بدی

ز اختیار خویش گشتی مهتدی

درباره تنظیم و تقدیر سرنوشت افراد در ((شب قدر))برای سال آتی آنان, امام صادق(ع)فرموده است: ((التقدیر فی لیله القدر تسعه عشر, والابرام فی لیله احدی و عشرین, والامضإ فی لیله ثلاث و عشرین))(11) تقدیر امور و سرنوشت ها در شب نوزدهم, تحکیم آن در شب بیست و یکم و امضای آن در شب بیست و سوم صورت می گیرد.

آری, به خاطر اهمیت شب قدر, ارزش و عظمت آن, نزول فرشتگان بی شمار آسمانی به زمین و سرنوشت سازی این شب الاهی ده ها روایت در کتاب ها و تفسیرهای شیعه و اهل سنت وارد شده است. در بیان پیامبر گرامی اسلام(ص) هم می خوانیم: ((من قام لیله القدر ایمانا و احتسابا, غفر له ما تقدم من ذنبه))(12) هر کس در ((شب قدر))از روی ایمان و اخلاص, به قیام و عبادت ایستد, گناهان گذشته او, بخشیده و آمرزیده می شود.

کی فرستادی دمی بر آسمان

نیکیی کز پی نیامد مثل آن ؟

گر مراقب باشی و بیدار تو

بینی هر دم پاسخ کردار تو

چون شماری جرم خود را و خطا

بحر بخشایش درآید درعطا

کدام شب است؟

شب قدری که قرآن کریم, آن را ((بهتر از هزار ماه)) معرفی می کند حدود یک صد حدیث, در کتاب ها و تفسیرهای شیعه و اهل سنت, درباره عظمت آن واردشده, چه شبی می باشد؟

مجموع مطالبی که از قرآن کریم و احادیث شیعه و اهل سنت, در مورد تعیین ((شب قدر)) به دست میآید را در موارد زیر می توان خلاصه نمود:

1 ـ در این که ((شب قدر)) در ماه مبارک رمضان قرار دارد, هیچ گونه تردیدی نمی توان به خود راه داد, چون از یک سو خداوند فرموده: قرآن در ماه رمضان نازل شده.(13) و از سوی دیگر در سوره((قدر))هم آمده: آن (قرآن) را در ((شب قدر))نازل کردیم; و این که ((شب قدر))در ماه مبارک رمضان قرار دارد, مورد اتفاق روایات و مفسرین قرآن است.

2 ـ ((شب قدر)), در دهه آخر ماه مبارک رمضان قرار دارد, روایات فراوان و نظریه های مفسران شیعه و اهل سنت, آن را حتمی می شمارد.(14) پس در این مورد هم تردیدی نیست.

((عایشه)) روایت می کند: تلاش و کوششی را که می دیدم رسول خدا(ص), در دهه آخر ماه مبارک رمضان انجام می داد, در اوقات دیگر انجام نمی داد.(15)

حق شب قدر است در شبها نهان

تا کند جان هر شبی را امتحان

نه همه شبها بود قدر ای جوان

نه همه شب ها بود خالی از آن

3 ـ طبق روایات فراوانی که در منابع شیعی آمده, شب های نوزدهم, بیست و یکم و بیست و سوم ماه مبارک رمضان ((شبهای قدر))معرفی شده اند,(16) اما امام باقر(ع) دایره آن را محدودتر نموده, و در پاسخ ((عبدالواحد بن مختار انصاری)) که خواستار تعیین یکی از آن شب ها از سوی امام(ع) بود, فرموده اند: ما علیک إن تعمل فی لیلتین, هی احدیهما.(17) ایرادی ندارد هر دو شب را به عبادت و شب زنده داری مشغول باش, زیرا ((شب قدر))یکی از این دو شب می باشد.

4 ـ در میان شب بیست و یکم و شب بیست و سومـ در عین حالی که خدا و رسول(ص) و امامان(علیهم السلام), برای زنده نگهداشتن روح امید و نشاط و اهمیت به اطاعت و عبادت بندگان و تقرب آنان, سعی در مخفی داشتن ((شب قدر)) داشته اند ـ آن طور که از تعدادی از احادیث استفاده می شود, احتمال ((شب قدر)) بودن شب بیست و سوم را می توان تقویت نمود و معتبرتر دانست.

زیرا در چند روایت آمده: رسول خدا(ص) به عبادت و شب زنده داری دهه آخر ماه مبارک رمضان سفارش می کرد, امام علی(ع) می فرماید: ((شب بیست و سوم)), در عین حالی که باران شدیدی آمده بود و مسجد مدینه را گل و آب فرا گرفته بود, رسول خدا(ع), ما را به نماز وا می داشت, و با وجود این که صورت و بینی آن حضرت, گل آلود شده بود, دست از عبادت و شب زنده داری نمی کشید.(18)

امشب شب بخشایش و انعام و عطاست

امشب شب آن است که همراز خداست

امام باقر(ص) هم فرموده است: ((عبدالله بن انیس انصاری)), که در ((جهینه)) زندگی می کرد و با مدینه فاصله داشت, به حضور رسول خدا(ص) رسید و عرض کرد: من شتر و گوسفند و چوپانهایی دارم, و نمی توانم زیاد در شهر بمانم, اما دوست می دارم, یکی از شبهای ماه رمضان را برایم تعیین کنی, تا در آن شب به شهر آمده و به نماز و عبادت بپردازم.

رسول خدا(ص) او را نزدیک خویش کشید, و در گوش او چیزی گفت, آن مرد هم شب بیست و سوم ماه مبارک رمضان, در مدینه حضور یافت, به عبادت و شب زنده داری پرداخت, و صبح به محل و سراغ کار خود بازگشت.(19)

همچنین در روایت می خوانیم: رسول خدا(ص) شب بیست و سوم, به صورت افراد آب می پاشید تا آنها را خواب نگیرد چنانکه حضرت فاطمه زهرا(س) همه اعضای خانواده را وادار می کرد, روز بخوابند, شب کم غذا بخورند تا بتوانند شب بیست و سوم را بیدار بمانند, و می فرمود: انسان محروم کسی است, که از خیر و فضیلت این شب محروم بماند. (20)

ای دل دو سه شام تا سحرگاه مخسب

هنگام تضرع و نیاز است مخسب

بیداری ما چراغ عالم باشد

یک شب تو چراغ را نگه دار مخسب

باری, اگر چه با توجه به شواهد حدیثی و تاریخی, احتمال ((شب قدر))بودن بیست و سوم ماه مبارک رمضان را تایید کردیم, اما همان طور که دربالا هم اشاره شد, پیغمبر(ص) و امامان معصوم(علیهم السلام), عنایت داشتند, که ((شب قدر)) برای افراد مخفی بماند, تا آنان با اطاعت و عبادت در چند شب, برای درک ((شب قدر))و معارف و معنویات آن, تلاش و جستجوی بیش تری داشته باشند.

به روایت ((ابن ابی الحدید)) وقتی درباره تعیین ((شب قدر))از امیر مومنان(ع) سوال می شود, آن حضرت از مشخص کردن, طفره می رود و می فرماید: ((لیس إشک إن الله انما یسترها عنکم نظرا لکم, لا نکم لو إعلمکموها, عملتم فیها و ترکتم غیرها, وإرجو إن لا تخطئکم ان شإ الله))(21) در این جهت تردید ندارم, که خداوند جهت مخفی داشتن ((شب قدر)) به شما نظر و عنایت دارد, زیرا اگر آن را برای شما اعلام داشته بود, در همان شب به عمل عبادت می پرداختید و عبادت در شب های دیگر را ترک می نمودید, ومن هم به خواست خداوند (در مورد بهره برداری شما از شب های دیگر) امیدوارم شما را محروم نگردانم.

تکالیف ((شب قدر))

دلا می جوش همچون موج دریا

که دریا گر بیارامد بگندد

برای عبادت و درک فضیلت و فیض شب قدر, عموما به مسجدها می رویم, اما برای این که با انجام اعمال جنبی ـ که خود نیز اعمال پر فضیلتی است ـ خویشتن را برای درک عظمت و فضایل عمیق ((شب قدر))آماده تر گردانیم تا بتوانیم در نورانیت قرآن نورانی شویم و بافرشتگان پاک آسمانی هم نوا گردیم و موجی در دریای روح خود ایجاد کنیم,

موج های تیز دریاهای روح

هست صد چندان که بد طوفان نوح!

پیشوایان والامقام اسلام, ما را به انجام تکالیف زیر دعوت نموده اند.

1 ـ غسل شب قدر

غسل, از یک سو عبادت است, چون می بایست به ((نیت تقرب و اطاعت خداوند)) انجام شود, و از سوی دیگر نظافت و بهداشت می باشد, چون با شست وشوی بدن, هر مومنی خود را برای حضور در مجامع عمومی و ملاقات سالم و جاذب با اهل ایمان آماده و منظم می گرداند.

امام صادق(ع) فرموده است:((هرکس برای شب های هفدهم,نوزدهم,بیست و یکم و بیست سوم ماه مبارک رمضان, که امید ((شب قدر))بودن آنها می رود, غسل انجام دهد, از گناهان پاک می گردد, و مانند روزی می شود که از مادر متولد گردیده است)).(22)

2 ـ احیا و ((شب زنده داری))

همان طور که در سیره پیامبر(ص) و حضرت فاطمه(س) مطالعه کردیم, احیا, بیدار بودن و ((شب هایقدر))را باعبادت سپری نمودن, از تکالیف دیگر در این شب ها می باشد. باری, شب زنده داری با عبادت و دعا, وظیفه ای برای همه شب های((قدر))است, اما امام حسن عسکری(ع) فرموده: فلا یفوتک احیإ لیله ثلاث و عشرین;(23) اگر نتوانستی در شب های دیگر احیا داشته باشی, سعی کن احیا و شب زنده داری شب بیست و سوم را از دست ندهی.

امام باقر(ع) نیز, فرموده است: هر کس ((شب قدر))را احیا بدارد, خداوند مهربان گناهان او را میآمرزد... .(24)

اما نکته بسیار مهمی که درباره ((احیا)) باید مورد توجه باشد, این است که, اولا: شب را تاسفیده صبح به عبادت و دعا بگذرانیم; ثانیا: ((به بیداری چشم)) قناعت نکنیم, زیرا آنچه دارای اهمیت فوق العاده است, ((بیداری دل)) و آگاهی و بصیرتی است که انسان را در محضر الهی و قرآن کریم و فرشتگان آسمانی, مودب و منظم و لایق گرداند.

ای بسا بیدار چشم و خفته دل

خود چه بیند چشم اهل آب و گل؟

زیرا, فرشتگان آسمانی که به زمین نزول می کند, طبق روایت نخست به محضر حضرت صاحب الامر(ع) شرف حضور می یابند,(25) تا علاوه بر سلامت آفرینی در ((شب قدر))یا سلام رسانی به بندگان,(26) پیام ((الله)) را به ((حجه الله (ع))) ابلاغ دارند(27) و طبیعی است اگر ((حجه الله(ع)))از وضع ((عباد الله)) رضایت و خرسندی داشته باشد, وضع تقدیر و سرنوشت سال آینده ((عباد الله)) از جانب ((الله)), وضع بهتر و سعادتمندانه تری خواهد بود.

3 ـ قرآن بر سر گرفتن

تکلیف دیگر ((شبهای قدر)), قرآن به سرگرفتن است. مومنان روزه گرفته, در ماه خدا و خانه خدا, کتاب خدا را گشوده, به سرگرفته و آن را شفیع خود قرار می دهند. آن ها به محتوای قرآن می اندیشند, به آغوش آن پناه می برند و با قرآن پیوند و پیمان مجدد برقرار می نمایند, تا با معارف نورانی آن, همه زوایای زندگی خویش را نورانی و متعالی گردانند.

البته برای آگاهی به خصوصیات کامل این اعمال به کتاب های دعا باید مراجعه نمود. (28)

امام صادق(ع) هم فرموده است: برای شب های((قدر)) قرآن کریم را جلوی خود قرار دهید, آن را بگشایید و بخوانید: ((اللهم انی إسئلک بکتابک المنزل, وما فیه وفیه اسمک الاکبر, وإسمائک الحسنی, وما یخاف ویرجی, إن تجعلنی من عتقائک من النار)).(29)

4 ـ نماز و دعا

امام صادق(ع) فرموده است: در هر یک از دو شبهای قدر صد رکعت نماز می بایست خوانده شود.(30) آن حضرت, خود نیز این عمل را انجام می داد, چنانکه از سر شب تا سفیده صبح به دعا و مناجات با خداوند می پرداخت.(31)از جمله دعاهایی که به خواندن آنها سفارش شده دعای جوشن کبیر می باشد.

5 ـ استغفار و توبه

اگر چه روزه داری خود عامل شست و شوی بخشی از گناهان می باشد, اما برای وارد شدن به ماه مبارک رمضان, به خصوص دریافت فیض شب های((قدر))ادای دین خالق و خلق هم, لازم خواهد بود, در عین حال, در این شب های نورانی, که به بیان امام صادق(ع): ((درهای رحمت الهی, به روی بندگان گشوده می گردد.(32) درخواست آمرزش گناهان, توبه و انابه و گریه و ناله به درگاه خداوند, برای رفع گرفتاریها و رسیدن به حاجت های مادی و معنوی, کاری ضروری خواهد بود.

چون خدا خواهد که مان یاری کند

میل مان را جانب زاری کند

ز ابر گریان شاخه سبز وتر شود

زان که شمع از گریه روشن تر شود

به هر حال, عظمت و تکالیف شب های نورانی و سرنوشت ساز((قدر)) فراوان است, که این مقال را مجال آن نیست, فقط به طور خلاصه می توان گفت: شب قدر , شب وصل است و آداب و تکالیفی را هم که تاکنون برشمردیم سراسر می تواند مقدمه وصال محبوب باشد.