قرآن در نگاه امام صادق علیه السلام - دانشکده فنی و منابع طبیعی تویسرکان
روزی که رسول خاتم(ص) دو وزنه سنگین و دو میراث گرانبها (قرآن وعترت) را به مردم معرفی کرد و برای نجات از گمراهی، تمسک به«ثقلین» را توصیه فرمود، اهل بیت خویش را نیز به عنوان قرآن شناسان خبیر معرفی کرد، تا پس از او، امت از ائمه الهام بگیرند و شاگردی عترت را با افتخار بپذیرند.
صادق آل محمد(ص)، در باره حبل المتین قرآن و شیوه بهره گیری ازآن و جایگاه کلام الهی، سخنان بسیاری دارد که در این نوشته به اختصار به برخی از محورهای تعالیم و توصیههای حضرتش اشاره میکنیم، باشد که جامعه قرآنی و ولایی ما، از حضرت صادق(ع) سرمشق بگیرد و از سرچشمه هدایت قرآنی، جان عطشناک خویش را سیراب سازد.
1- قرآن، تجلیگاه خدا
کلام الهی، جلوهای از قدرت و علم و حکمت خداست و آیات قرآن،هریک نشانهای از عظمت الهی است. امام صادق(ع) در زمینه جلوه گاه بودن قرآن برای ذات مقدس خدا البته برای چشمهای بیدار و دلهای آگاه میفرماید:
"لقد تجلی الله لخلقه فی کلامه و لکنهم لایبصرون"(1)
خداوند بر خلق خویش در کلام خودش تجلی کرده است، ولی آنان خدا را نمیبینند.
2- گنجینه کامل
معارف قرآن بیپایان است. به تعبیر خود قرآن (تبیانا لکل شیء)است، بیانگر هرچیز. هر پند و حکمت، هر حکم و قانون، هر علم ودانش ریشه در قرآن دارد. حتی برای آگاهی از سرگذشت پیشینیان و سرنوشت آیندگان و دانشهای آسمان و زمین باید به قرآن نگریست و به کمک اهل بیت علیهم السلام ، از این منبع و گنجینه کامل بهره گرفت. امام صادق(ع) میفرماید:
«خداوند بیهمتا و قدرتمند، کتاب خویش را بر شما نازل فرمود واو راستگو و نیکوکار است. در قرآن، خبر شما و خبر آنان که پیش از شما بودند و آنان که پس از شما خواهند آمد، همچنین خبرآسمان و زمین است...»(2)
و در سخن دیگری به جنبه تبیان بودن قرآن چنین اشاره میفرماید:
"ان الله انزل فیالقرآن تبیان کل شیء، حتی و الله ما ترک شیئا یحتاج العباد الیه الا بینه للناس..." (3)
خداوند در قرآن، بیان هرچیز را نازل کرده است. به خدا قسم هیچ چیزی را که بندگان به آن نیازمندند، فروگذار نکرده و برای مردم بیان فرموده است.
3- عهدنامه الهی
قرآن، عهدی استوار میان خدا و مردم است و آیات این کتاب، متناین عهدنامه را بیان میکند. در عهد نامه باید نگریست، به آن باید پای بند بود، مفاد آن را نباید زیر پا گذاشت. امام صادق(ع) درباره این عهدنامه و لزوم تلاوت بخشی از آن در هرروز، چنینمیفرماید:
«القرآن عهدالله الی خلقه، فقد ینبغی للمرء المسلم ان ینظر فیعهده و ان یقراء منه فی کل یوم خمسین آیه.» (4)
قرآن عهد خداوند نسبت به بندگان اوست. سزاوار است که یک انسانمسلمان در این عهدنامه الهی بنگرد و هر روز پنجاه آیه از آن رابخواند.
روشن است که مرور بر مفاد یک عهدنامه، برای یادآوری از آن قرارداد و رعایت آن در عمل است. میثاق خدا با بندگان برشناختن احکام الهی و عبرت گرفتن از حکایات قرآن و عمل به اوامر او وتدبر در آیات است. جالب است که امام صادق(ع) وقتی میخواست قرآن تلاوت کند، قرآن را که به دست راست خویش میگرفت، دعایی میخواند که به عهد بودن قرآن و تعهدات انسان در قبال این قرار داد،اشاره دارد. مضمون آن دعا چنین است:
«خداوندا! من عهد و کتاب تو را گشودم. خدایا! نگاهم را در این کتاب، عبادت قرار بده و قرائتم را تفکر، و تفکرم را عبرتآموزی. خدایا! مرا از آنان قرار بده که از مواعظ تو در این کتاب، پند میگیرند و از نافرمانیات پرهیز میکنند. وقتی کتاب تورا میخوانم، بر دل و گوشم مهر مزن و بر دیدگانم پرده میفکن وقرائت مرا خالی از تدبر مگردان، بلکه مرا چنان قرار بده که درآیات و احکامش ژرف بنگرم، دستورهای دین تو را بگیرم و عمل کنم و نگاه مرا در این کتاب، غافلانه و قرائتم را بیهوده و بیثمرمساز.» (5)
4-آینه عبرت
درخلال آیات قرآن، سرگذشت اقوامی از گذشته آمده است. چه نیکان وصالحان که در سایه ایمان و عمل و پیروی از حق، سعادتمند شدند،چه عنودان و لجوجان که با تکذیب انبیاء و انکار خدا و طغیان وفساد، گرفتار عذاب الهی گشتند. قرآن، کتاب قصه و داستان نیست،ولی سرشار از قصص و حکایات افراد و امتهاست و همه بر اساس درس گرفتن و الهام و عبرت و پند.
امام صادق(ع) میفرماید:
«علیکم بالقرآن! فما و جدتم آیه نجا بها من کان قبلکم فاعملوا به، و ما وجدتموه هلک من کان قبلکم فاجتنبوه.» (6)
برشما باد قرآن! هر آیهای را که یافتید که گذشتگان، با عمل به محتوای آن آیه نجات یافتند، شماهم به آن عمل کنید و هر آیه را دیدید که بیانگر هلاکت پیشینیان است، شماهم از آن (عامل هلاکت) بپرهیزید.
این شیوه برخورد با آیات قرآن، سودمندترین شیوهای است که درعمل فردی و اجتماعی مسلمانان اثر میگذارد و قرآن هدایتگر قاری میشود.
5- احکام جاودانه
دین خدا و آیات قرآن، حاوی یک سلسله احکام الهی است که تا دامنه قیامت استمرار مییابد. آنچه که حلال الهی و حرام الهیاست، مشمول مرور زمان نمیشود و حکم خدا در اثر «جو» یا«شرایط جدید» یا «تمایلات این و آن» عوض نمیگردد. امام صادق(ع) در تشریح بعثتهای سلسله نورانی انبیا، به دوره بعثت رسول خاتم(ص) میرسد و میفرماید: «تا آن که محمد(ص) آمد و قرآن و شریعت و راه و روش قرآن را آورد. پس حلال آن تا روز قیامت حلال است و حرام آن تا روز قیامت حرام میباشد.»( 7)
و در سخنی دیگر، جریان قرآن را در عصرها و زمانها، همچون جریان شب و روز و ماه و خورشید میداند. با بیان امام صادق(ع) راه براندیشه کسانی که احکام خدا را مقطعی و دورهای میدانند و عصر حاضر را برای اجرای احکام قرآن مناسب نمیدانند و قوانین وحی را برای تنظیم امور بشریت امروز و جامعه کنونی کافی نمیبینند، بسته میشود.
6- همیشه زنده و شاداب
غیر از احکام قرآن و حلال و حرام آن که ابدی است، خود این کتاب ژرف و فصیح و متین نیز با گذشت زمان کهنه نمیشود و پیوسته معارف آن برای همه اقشار در همه زمانها درخشندگی و آموزندگی دارد.
امام صادق(ع) در حدیثی به رمز و راز این جاودانگی و طراوت همیشگی در کلام خدا اشاره دارد. مردی از آن حضرت میپرسد: چرا قرآن با نشر و درس و بررسی، تازه تر و شاداب تر میشود و هرگز کهنه نمیشود.؟
امام صادق(ع) در پاسخ میفرماید:
«لان الله تبارک و تعالی لم یجعله لزمان دون زمان و لا لناس دون ناس فهو فی کل زمان جدید و عند کل قوم غض الی یوم القیامه.» (8)
برای این که خدای متعال آن را برای زمانی خاص یا مردمی خاص قرار نداده است. از این رو قرآن در هر زمان تازه است و نزد هرقومی شاداب است تا روز قیامت.
طراوت و تازگی قرآن برای همه و همیشه، به خاطر آن است که معجزه جاوید پیامبر(ص) و کلام الهی است و در هر عصری پاسخگوی نیازهای فکری، هدایتی و اجتماعی مردم است.
7- حفظ، آموزش و عمل
گرچه تلاوت قرآن و حفظ کردن آیات آن ثواب دارد و ارزشمند است، ولی تکلیف مسلمانان در این حد خلاصه نمیشود. حفظ کردن باید همراه با عمل باشد و یاد دادن و یاد گرفتن به قصد اجرای فرمودههای خدای متعال. حضرت صادق(ع) فرموده است:
«الحافظ للقرآن، العامل به، مع السفره الکرام البرره.» (9)
کسی که حافظ قرآن و عمل کننده به آن باشد، همراه با سفیران والامقام و نیکوکار الهی (فرشتگان مقرب) خواهد بود.
ضرورت آموختن قرآن نیز در کلام آن حضرت مطرح است. میفرماید:
«ینبغی للمؤمن ان لایموت حتی یتعلم القرآن او یکون فی تعلمه.» (10)
سزاوار است که مؤمن نمیرد، تا آن که قرآن را آموخته باشد، یا در حال و مسیر فراگرفتن قرآن باشد.
با این حال، پای بندی به احکام قرآن و عمل به آن در تعبیر امام صادق(ع) چنین بیان شده است:«واحذر ان تقع من اقامتک حروفه فیاضاعه حدوده.» (11)
بپرهیز از این که در مسیر اقامه حروف، به اضاعه حدود بیفتی.
بسیارند آنان که در شکل و ظاهر به قرآن میپردازند و در ورای جلوههای ظاهری قرآنی، عمل به قرآن مطرح نیست. این گونه برخورد تشریفاتی و مراسمی و شکلی با قرآن، در شان کلام الهی و منشورآسمانی نیست.
8-ادب و آداب تلاوت
خواندن قرآن نیز آدابی دارد، هم آداب ظاهری همچون مسواک، وضو، ترتیل، صوت خوش، رو به قبله بودن، حفظ احترام کلام الله و... وهم آداب باطنی و حالتهای روحی و توجه قلبی و عنایتبه کلام خداو پیداکردن حالت خشوع و تذکر و تاثیر پذیری ازتلاوت، این نکات در کلمات امام صادق(ع) بسیار بیان شده است. به برخی از اینرهنمودها اشاره میشود:
امام صادق(ع) میفرماید:
هرگاه نزد تو قرآن تلاوت میشود، برتولازم است گوش بدهی و سکوت وتوجه داشته باشی:
«اذا قریء عندک القرآن وجب علیک الانصات و الاستماع.» (12)
این همان نکته قرآنی است که در آیه 204 سوره اعراف آمده است: « و اذا قریء القرآن فاستمعوا له و انصتوا.»
و در سخن دیگری به نقل ازحضرت رسول(ص) میفرماید که: «راه قرآن» را نظیف و پاکیزه کنید. میپرسند: راه قرآن چیست؟
میفرماید: دهان میپرسند: چگونه؟ میفرماید: با مسواک. (13)
در حدیث دیگر، امام صادق(ع) فرموده است:
کسی که قرآن بخواند، ولی قلبش رقت پیدا نکند و در برابر خداوند خاضع نشود و در درون، حالت حزن و خشیت و هراس نیابد، شان وجایگاه والای خدا را سبک شمرده است. بنگر که کتاب پروردگارت را چگونه میخوانی و با منشورخویش چه برخوردی داری و اوامر ونواهی آن را چگونه پاسخ میدهی و حدود و تکالیف آن را چگونه امتثال و فرمان برداری میکنی؟! در آیههای وعد و وعید، درنگ کن، در امثال و مواعظ قرآن اندیشه کن. مبادا اقامه حروف و قرائت ظاهر، تو را در تباه ساختن حدود آن بیندازد!... (14)
تلاوت با حزن و حالتی اندوهناک که نشان دهنده تاثر روحی قاری از آیات کلام خداست، ادب دیگری از آداب تلاوت است. امام صادق(ع)فرموده است:
«ان القرآن نزل بالحزن فاقرؤه بالحزن.» (15)
قرآن با حزن نازل شده است، شما هم، آن را حزین قرائت کنید.
9- جوانان و قرآن
انس با قرآن، دلهای جوانان را روشن و زندگیهاشان را با صفا میکند و عامل جذب آنان به پاکی و راه خدا میشود.
امام صادق(ع) میفرماید: هرجوان مومنی که قرآن بخواند، قرآن با گوشت و خون او در میآمیزد و خداوند او را با فرشتگان بزرگوارهمراه میسازد و قرآن روز قیامت نگهدارنده او (از دوزخ) خواهدبود:
«من قرئی القرآن و هو شاب مؤمن، اختلط القرآن بلحمه و دمه، وجعله الله مع السفره الکرام البرره و کان القرآن حجیزا عنه یوم القیامه.» (16)
بخصوص، خانه هایی که نوای خوش قرآن از حنجرههای داوودی از آنها به گوش میرسد و صبح و شام، جوانان صاحبدل و روشن ضمیر، همدم کتاب خداییاند و لحظات خویش را با انس با قرآن سپری میکنند، مشمول رحمت خدا و هدایت قرآنی میشوند. این گونه خانههای نورانیاز تلاوت، در آسمانها تابان و فروزان است. امام صادق(ع)میفرماید:
خانهای که یک فرد مسلمان در آن قرآن تلاوت میکند، برای اهل آسمان نورانی دیده میشود، همچنان که مردم دنیا در آسمان ستاره درخشان را میبینند. (17)
10- نکتههای دیگر
همچنان که یاد شد، در دریای کلمات حضرت صادق(ع) گهرهای فراوانی وجود دارد که در باره قرآن کریم است. نقل آن ها به طول میانجامد. عصاره و خلاصهای از آن مضامین را که در برخی روایات دیگر آمده است، تقدیم میکنیم.
امام صادق(ع)، قرآن را دارای آیات ناسخ و منسوخ و محکم ومتشابه میداند و بهره گیری از قرآن را برای کسانی روا میشمرد کهبه این نکات توجه داشته باشند و گرنه گمراه میشوند و گمراه میکنند. وی برای فراگیری هر حرف از قرآن، پاداش ده حسنه بیان میکند و میفرماید: قرآنی که خوانده نمیشود و غبار بر آن مینشیند، روز قیامتبه درگاه خدا شکایت میکند. تلاوت راستین را آن میداند که قرآن خوانان، وقتی به آیات بهشت و جهنم میرسند، میایستند و تامل میکنند. اهل بیت علیهم السلام را وارثان کتاب خدا و برگزیدگان خلق میشمرد و از این خاندان به عنوان وجهالله،آیات، بینات و حدودالله یاد میکند و ولایت ائمه را قطب و محورقرآن و همه کتب آسمانی معرفی میکند و قرآن را «ثقل اکبر» مینامد و آن را چراغ هدایت و فروغ تاریکی و حیات بخش قلب بینا و گشاینده چشم و دل میشمارد. از دیدگاه آن حضرت، قرآن«معیار» و ملاک درستی و حقانیت هر حرف و حدیث است و میفرماید:
هر چه که از ما برای شما نقل میشود، در صورتی که مخالف با قرآن باشد ما نگفتهایم و شما نپذیرید. امام اهل بیت پیامبر(ص) را خزانه داران علم الهی و بازگوکنندکان وحی خدا میداند و از تفسیر به رای نهی میکند و از آن قاری که به خاطر خود نمایی یا کسب درآمد، به قرائت میپردازد، نکوهش میکند.
امید است که در سایه رهنمودهای حضرت صادق علیه السلام، با چشمه وحی الهی آشناتر شویم و «قرآنی» بیندیشیم و «قرآنی» زندگی کنیم.
پینوشتها
1- بحارالانوار، ج89، (بیروت)، ص107.
2- کافی، ج 2، ص599.
3- بحارالانوار، ج89، ص 81.
4- وسایل الشیعه، ج 4، ص849.
5- بحارالانوار، ج 95، ص 5.
6- الحیاه، ج 2، ص116.
7- کافی، ج 2، ص 18.
8- بحارالانوار، ج89، ص 15.
9- الحیاه، ج 2، ص ص 152.
10- همان، ص 155.
11- بحارالانوار، ج 82، ص43.
12- وسائل الشیعه، ج 4، ص 861.
13- الحیاه، ج 2، ص 158.
14- بحارالانوار، ج89، ص207.
15- وسائل الشیعه، ج 4، ص857.
16- الحیاه، ج 2، ص 164.
17- کافی، ج 2، ص 610.
18- تفسیر برهان، ج 4، ص457; مجمع البیان، ج، 5، ص 481.