سیمای امام سجاد علیه السلام؛ پنجم شعبان سالروز ولادت امام زین العابدین علیه السلام - دانشکده فنی و منابع طبیعی تویسرکان
سیمای امام سجاد علیه السلام
بی‌گمان شرط اول پیشوا قرار دادن اهل‌بیت علیهم السلام، شناخت ویژگیهای آنان و تاسی به آنهاست; صفات برتری که پیروان را به سوی قله کمال راه می‌نماید، وجود انسان را با انوار الهی، طاهر می‌سازد و شایستگی هدایت‌پذیری و وصول به قرب الهی را فراهم می‌آورد . بر این اساس، اینک که در آستانه شهادت امام زین‌العالدین علیه السلام قرار گرفته‌ایم، از چشمه سار ویژگیها و شخصیت آسمانی آن حضرت جرعه‌هایی می‌نوشیم، تا پیرویمان بامعرفت آغشته گردد .
سیمای امام سجاد علیه السلام (1)
ویژگیهای امام سجاد علیه السلام را می‌توان در دو بخش مطالعه کرد; ویژگیهای مرتبط با امامت (علم، عصمت، معجزه) و ویژگیهای شخصی آن حضرت که خود در دو بخش (ارتباط با خداوند، ارتباط با مردم و خود) قابل مطالعه است .
ویژگیهای مرتبط با امامت
1. علم
امام سجاد علیه السلام همچون دیگر ائمه و رسولان الهی برخوردار از علم غیب بود و با این فضیلت الهی وظایف امامت را انجام می‌داد . علم غیب به دو گونه است:
الف) مطلق; که مختص خداوند است . «عالم الغیب والشهادة وهو الحکیم الخبیر» ; (2) «آگاه به غیب و شهود است و حکیم و داناست . »
ب) نسبی; که به اذن الهی در اختیار انبیا و امامان قرار دارد; علمی که محدود، وابسته به علم الهی، و بالقوه است، برخلاف علم غیب مطلق خدا که نامحدود، مستقل و فعلی است و در هیچ شرایطی، چیزی از او پنهان نمی‌ماند.
بر این اساس راوی می‌گوید: امام زین‌العابدین علیه السلام می‌فرمود: «لولا آیة فی کتاب الله لحدثتکم بما کان وما یکون الی یوم القیامة فقلت له یابن رسول الله ایة آیة؟ قال: قول الله تعالی یمحوا الله ما یشاء ویثبت وعنده ام الکتاب; (3) اگر یک آیه در قرآن نبود، شمارا به آنچه بود و خواهد بود تا روز قیامت، خبر می‌دادم . [راوی می‌گوید:] به او گفتم: ای پسر رسول خدا! آن کدام آیه است؟ فرمود: سخن خداوند تعالی [که فرمود:] «هر چه را خدا بخواهد محو و تثبیت می‌کند و ام‌الکتاب نزد اوست .»
آن حضرت زمانی هم که شخصی بر سر مسئله‌ای فقهی با وی به جدل پرداخت فرمود: «اگر به خانه ما درآیی، ردپای جبرئیل را به تو نشان خواهیم داد . آیا کسی هست که از ما به سنت آگاه‌تر باشد .» (4)
نمونه‌ای از علم غیب آن حضرت را می‌توان در برخوردش با عبدالملک بن مروان یافت . حجاج بن یوسف به عبدالملک نوشت: «اگر می‌خواهی بنیان حکومت‌خودت را استوار سازی، لازم است علی بن الحسین علیه السلام را به قتل برسانی .»
عبدالملک هم در جواب او نوشت: «از ریختن خون بنی‌هاشم خودداری کن; زیرا سلطنت آل ابوسفیان به واسطه کشتن بنی‌هاشم چندان پایدار نماند .» عبدالملک نامه را مخفیانه به حجاج فرستاد، ولی چند روز بعد نامه‌ای از امام سجاد علیه السلام دریافت کرد که در آن نوشته بود: «از آن نامه‌ای که درباره حفظ خون بنی‌هاشم به حجاج نوشته بودی اطلاع یافتم ...»
وقتی عبدالملک نامه را خواند، دید تاریخ آن با تاریخ نامه‌ای که برای حجاج نوشته است مطابقت دارد . (5)
ناگفته نماند که علاوه بر امور غیبی که آگاهی از آن برای هدایت‌سکان امامت ضروری است، آن امام از علوم معمول نیز آگاهی کامل داشت; تا آنجا که زهری، از علمای درباری عبدالملک، می‌گوید: «ما رایت احدا کان افقه منه; (6) کسی را فقیه‌تر از او (امام سجاد علیه السلام) ندیدم .»
2. عصمت
بی‌گمان سکان هدایت‌بشر باید در دست کسانی قرار گیرد که خود از هرگونه آلودگی به دور هستند . شیعیان کسی را به امامت می‌پذیرند که مصداق «لیذهب عنکم الرجس» ، و از هر گناه و آلودگی به دور باشد . یک پرسش و پاسخ از محضر امام سجاد علیه السلام می‌تواند موضوع را به کلی روشن سازد:
امام سجاد علیه السلام فرمودند: «الامام منا لایکون الا معصوما ولیست العصمة فی ظاهر الخلقة فیعرف بها فلذلک لا یکون الا منصوصا . فقیل یا ابن رسول الله فما معنی المعصوم؟ فقال: هو المعتصم بحبل الله وحبل الله هو القرآن لا یفترقان الی یوم القیامة والامام یهدی الی القرآن و القرآن یهدی الی الامام و ذلک قول الله عزوجل «ان هذا القرآن یهدی للتی هی اقوم» (7) ; امام از ما، حتما معصوم است و عصمت چیزی نیست که در ظاهر خلقت معلوم باشد تا با خلقت‌شناخته شود . به این جهت، امام را جز از راه نص نمی‌توان تعیین کرد . سؤال شد: ای فرزند رسول خدا! پس معنای معصوم چیست؟ فرمود: معصوم کسی است که به ریسمان الهی تمسک جوید و ریسمان الهی قرآن است . [امام و قرآن] تا قیامت از هم جدا نمی‌شوند . امام [مردم را] به قرآن و قرآن به امام هدایت می‌کند و [شاهدش] این سخن خداوند است که «این قرآن [مردم را] به راهی که پایدارتر است، هدایت می‌کند .»
مناجات آن حضرت در روز عرفه نیز شنیدنی است، آنجا که می‌فرماید: «وهب لی عصمة تدنینی من خشیتک وتقطعنی عن رکوب محارمک وتفکنی من اسر العظائم وهب لی التطهیر من دنس العصیان; (8) عصمتی به من ببخش که مرا به ترس از تو نزدیک سازد و از انجام محارم تو باز دارد و از اسارت گناهان بزرگ آزاد سازد، و پاکی از آلودگی گناه را به من ببخش .»
3. معجزات
معجزه کار خارق‌العاده‌ای است که از راهی غیر از راه علل طبیعی و عادی ایجاد می‌شود و هدف از آن تحدی است . مانند اینکه پیامبر یا امام برای اثبات رسالت و امامت‌خود کاری خارق العاده انجام دهد و آن را نشانه امامت‌یا رسالت‌خود بداند . در قرآن کریم معجزات گاه به خود پیامبران (9) و گاه به خداوند نسبت داده شده است . (10)
اژدها شدن عصای حضرت موسی علیه السلام (11) ، ید بیضای آن حضرت، (12) سخن گفتن عیسی علیه السلام در کودکی (13) و ... ، همگی ثابت می‌کنند که معجزه امری قابل وقوع است .
اینک نمونه‌ای از معجزات امام سجاد علیه السلام را نقل می‌کنیم:
ابو خالد کابلی سالها به امامت محمد حنفیه معتقد بود تا اینکه از طریق یحیی بن ام طویل توانست‌به حضور امام سجاد علیه السلام برسد . در ملاقات دوم وی، امام سجاد علیه السلام فرمود: «اگر می‌خواهی مقام خودم را در بهشت هم‌اکنون به تو نشان می‌دهم .» امام دستش را به چشمان ابوخالد کشید و او خود را در بهشت و کاخها و رودخانه‌های آن دید . تا آنکه حضرت بار دیگر دست‌به چشمان او کشید و او خود را یک مرتبه روبه‌روی حضرت دید . (14)
وی سرانجام در سایه این توجهات حضرت، توفیق پیروی از امام حق را یافت . (15)
ویژگیهای امام علیه السلام، در ارتباط با خدا
الف) شاکر بودن
ابوحمزه ثمالی می‌گوید: امام زین‌العابدین علیه السلام هرگاه غذا میل می‌کرد، می‌فرمود: الحمدلله که به ما غذا داد و ما را سیراب کرد و ما را کفایت فرمود و به ما کمک نمود و ما را پناه داد و نعمت عطا فرمود و فضیلت‌بخشید . ستایش خدایی را که همگان را اطعام می‌دهد و کسی او را اطعام نمی‌کند . (16)
آن حضرت می‌فرمود: «لقد استرقک بالود من سبقک بالشکر; (17) هر که زودتر شکر و سپاس [نعمت] تو را به جا آورد، با دوستی [و محبت] خود، تو را برده خویش کرده است .»
ب) عشق به قرآن
آن حضرت می‌فرمود: «لو مات مابین المشرق والمغرب لما استوحشت‌بعد ان یکون القرآن معی; (18) اگر آنچه بین مشرق و مغرب است از میان برود، پس از آنکه قرآن با من باشد، بیمی به خود راه نمی‌دهم .»
امام سجاد علیه السلام از خوش صداترین افراد بود و ممکن نبود کسی صدای قرآن خواندن او را بشنود و تحت تاثیر قرار نگیرد; لذا مورخان گفته‌اند: سقاهایی که از در خانه امام می‌گذشتند، می‌ایستادند تا صدای امام را بشنوند . (19)
آن حضرت می‌فرمود: «آیات القرآن خزائن، کلما فتحت‌خزانة ینبغی لک ان تنظر ما فیها; آیات قرآن گنجینه‌هایی‌اند، هر وقت گنجینه‌ای گشوده شود، شایسته است که به دقت در آن بنگری .»
برای همین، حضرت در نماز عبارت «مالک یوم الدین» را آن‌قدر تکرار می‌کرد که نزدیک بود جان از جسمش جدا شود . (20)
امام زین‌العابدین علیه السلام در بخشی از دعای بسیار طولانی ختم قرآن خود، بارها این عشق و دلدادگی‌اش را آشکار می‌سازد . از جمله عرض می‌کند: «اللهم صل علی محمد و آله واجعلنا ممن یعتصم بحبله ویاوی من المتشابهات الی حرز معقله ویسکن فی ظل جناحه ویهتدی بضوء صباحه; (21)
خداوندا! بر محمد و آل او درود فرست و ما را از کسانی قرار بده که به ریسمان [محکم] قرآن چنگ می‌زنند و در [درک معانی] متشابهات به پناهگاه محکم محکمات قرآن پناه می‌برند و در زیر بال قرآن به آرامش می‌رسند و به وسیله نور صبحگاهی آن هدایت می‌شوند .»
ج) مستجاب الدعوه بودن
امام سجاد علیه السلام از آن روی که محبوب الهی بود، مقام والای مستجاب الدعوه بودن را هم داشت .
ثابت‌بنانی نقل می‌کند: من و گروهی از عبادت‌گران بصره (ایوب سجستانی، صالح مری، عتبة الغلام، حبیب فارسی و مالک بن دینار) به حج رفتیم و دیدیم مردم از شدت تشنگی و بی‌آبی در مضیقه و فشارند . آنان به ما متوسل شدند و ما به سوی کعبه رفتیم و پس از طواف، با تضرع از خدا تقاضای باران کردیم، اما دعای ما پذیرفته نشد . در همین بین جوانی که اندوه و ناراحتی در چهره‌اش پیدا بود، آمد و بعد از طواف، رو به ما کرد و گفت: مالک بن دینار و ... ! گفتیم: بله! گفت: یک نفر از شما را خدا دوست ندارد!؟ گفتیم: ما دعا کردیم، اجابت‌با اوست!
او به سوی کعبه رفت و در آنجا به سجده افتاد . در سجده می‌گفت: خدایا تو را به علاقه‌ای که به من داری، اینها را از باران سیراب کن . هنوز دعایش تمام نشده بود که باران همچون دهانه مشک باریدن گرفت .
گفتم: جوان! از کجا فهمیدی خدا تو را دوست دارد؟ گفت: اگر دوست نداشت، به خانه‌اش دعوت نمی‌کرد . حال که دعوت کرده، فهمیدم مرا دوست دارد; لذا او را به علاقه‌اش به خودم قسم دادم .
آن جوان از پیش ما رفت ... از مردم مکه پرسیدم این جوان که بود؟ گفتند: علی بن الحسین بن علی بن ابی طالب علیهم السلام بود . (22)
د) عبادت
امام سجاد علیه السلام عبادت را بزرگترین حق خدا بر گردن انسان می‌دانست و می‌فرمود: «فاما حق الله الاکبر فانک تعبده، لاتشرک به شیئا، فاذا فعلت ذلک باخلاص جعل لک علی نفسه ان یکفیک امر الدنیا والاخرة ویحفظ لک ما تحب منهما; (23)
بزرگترین حق خدا این است که او را عبادت کنی و چیزی را با او شریک قرار ندهی . پس اگر این کار را با اخلاص انجام دادی، خدا بر خود لازم می‌کند کار دنیا و آخرت تو را کفایت کند و هر چه از دنیا و آخرت بخواهی، برایت پاس دارد .»
آن حضرت درباره حق نماز نیز می‌فرمود: «فاما حق الصلاة فان تعلم انها وفادة الی الله وانک قائم بها بین یدی الله فاذا علمت ذلک کنت‌خلیقا ان تقوم فیها مقام الذلیل الرغب الراهب الخائف الراجی المسکین المتضرع; (24)
حق نماز آن است که بدانی نماز شرفیابی به درگاه الهی است و تو به وسیله نماز در مقابل خدا ایستاده‌ای . پس هر گاه آن را دانستی، سزاوار خواهی بود که مثل بنده‌ای ذلیل، مشتاق، ترسناک و بیمناک [از عذاب خدا]، امیدوار [به رحمت او]، محتاج، و نالان، در برابر او بایستی .»
امام سجاد علیه السلام درباره درجات عبادت می‌فرمود: «من از خدا کراهت دارم که او را تنها به خاطر پاداش عبادت کنم، تا مانند بنده طمعکار باشم که هر وقت طمع ثواب داشت، عبادت کند وگرنه عبادت نکند . و کراهت دارم که از ترس عذابش عبادت کنم، تا مانند بنده بدی باشم که اگر نترسید کاری نمی‌کند .» سؤال شد: پس به چه منظور خدا را می‌پرستی؟ فرمود: «برای اینکه او با کرامتها و نعمتهایش شایسته عبادت است .» (25)
در مقام عمل نیز امام سجاد علیه السلام عابدترین فرد روزگار بود . تا آنجا که مالک بن انس درباره آن حضرت می‌گفت: به من خبر رسیده که علی بن الحسین علیه السلام هر شب و روز هزار رکعت نماز می‌خواند . (26) و ابن ابی الحدید می‌گفت: «کان الغایة فی العبادة; (27) نهایت در عبادت کردن بود .» برای همین، او به زین‌العابدین مشهور شد .
امام باقر علیه السلام می‌فرمود: «بلغ من العبادة ما لم یبلغه احد وقد اصفر لونه من السهر ورمضت عیناه من البکاء ودبرت جبهته من السجود و ورمت قدماه من القیام فی الصلاة; (28) از عبادت به جایی رسیده بود که کسی نرسیده بود . از شب‌زنده‌داری رنگش زرد، و از گریه چشمانش سرخ، و از سجده پیشانی‌اش برجسته، و از ایستادن در نماز پاهایش دچار ورم شده بود .»
دیگر ویژگیهای امام سجاد علیه السلام را در بخش بعدی این مقاله تبیین خواهیم کرد .
ادامه دارد ... .
پی نوشت :
1. میزان الحکمة، ج1، ص169 (الامامة)، به نقل از نوادر راوندی، ج3، ص193 .
2. انعام/73 .
3. تفسیر نورالثقلین .
4. زندگانی امام زین‌العابدین، عبدالرزاق مقرم، ص435، به نقل از فصول المختاره، ج1، ص7 .
5. اثبات الهداة، ج5، ص235 .
6. سیر اعلام‌النبلاء، ج4، ص389 .
7. بحارالانوار، ج25، ص194 .
8. صحیفه سجادیه، دعای 47 .
9. آل‌عمران/49; مائده/110; اعراف/108 .
10. اعراف/160 .
11. اعراف/117 و 107 .
12. نمل/12 .
13. مریم/30 .
14. زندگانی امام زین‌العابدین، مقرم، ص86 . به نقل از: دلائل الامامة، ص91 . نظیر نشان دادن بهشت و جایگاه آخرت را می‌توان در مورد امام حسین علیه السلام که جایگاه بهشتی را به یارانش نشان داد، یا امام هادی علیه السلام که به صالح بن سعید نشان داد، یا رفتار حضرت موسی علیه السلام که مقامات بهشتی ساحرانی را که به او ایمان آوردند، به آنان نشان داد .
15. مدینة المعاجز، ص318 .
16. محاسن برقی، ج1، ص16 .
17. نهایة الارب فی فنون الادب، ج21، ص331 .
18. بحارالانوار، ج46، ص107 .
19. اصول کافی، ج2، ص616 .
20. تحلیلی از زندگانی امام سجاد علیه السلام، باقر شریف قرشی، ص5; اصول کافی، ج2، ص602 .
21. صحیفه سجادیه، دعای 41 .
22. بحارالانوار، ج11 (ترجمه زندگی امام سجاد علیه السلام و امام باقر علیه السلام)، ص38 .
23. تحف العقول، ص184 به بعد .
24. همان .
25. تفسیر امام حسن عسکری علیه السلام، ص132 .
26. تهذیب الکمال، ج20، ص390 .
27. شرح نهج‌البلاغه، ج1، ص27 .
28. مناقب ابن شهر آشوب، ج4، ص148; ارشاد، مفید، ص255 .