قرآن در نگاه امام صادق علیه السلام

روزی که رسول خاتم(ص) دو وزنه سنگین و دو میراث گرانبها (قرآن ‏وعترت) را به مردم معرفی کرد و برای نجات از گمراهی، تمسک به‏«ثقلین‏» را توصیه فرمود، اهل ‏بیت‏ خویش را نیز به عنوان قرآن ‏شناسان خبیر معرفی کرد، تا پس از او، امت از ائمه الهام بگیرند و شاگردی عترت را با افتخار بپذیرند.

صادق آل محمد(ص)، در باره حبل المتین قرآن و شیوه بهره ‏گیری ازآن و جایگاه کلام الهی، سخنان بسیاری دارد که در این نوشته‏ به اختصار به برخی از محورهای تعالیم و توصیه‏های حضرتش اشاره‏ می‏کنیم، باشد که جامعه قرآنی و ولایی ما، از حضرت صادق(ع) سرمشق ‏بگیرد و از سرچشمه هدایت قرآنی، جان عطشناک خویش را سیراب ‏سازد.

1- قرآن، تجلی‏گاه خدا

کلام الهی، جلوه‏ای از قدرت و علم و حکمت‏ خداست و آیات قرآن،هریک نشانه‏ای از عظمت الهی است. امام صادق(ع) در زمینه جلوه ‏گاه ‏بودن قرآن برای ذات مقدس خدا البته برای چشم‏های بیدار و دلهای آگاه می‏فرماید:

"لقد تجلی الله لخلقه فی کلامه و لکنهم لایبصرون"(1)

خداوند بر خلق خویش در کلام خودش تجلی کرده است، ولی آنان خدا را نمی‏بینند.

2- گنجینه کامل

معارف قرآن بی‏پایان است. به تعبیر خود قرآن (تبیانا لکل شی‏ء)است، بیانگر هرچیز. هر پند و حکمت، هر حکم و قانون، هر علم ودانش ریشه در قرآن دارد. حتی برای آگاهی از سرگذشت پیشینیان و سرنوشت آیندگان و دانشهای آسمان و زمین باید به قرآن نگریست و به کمک اهل ‏بیت علیهم السلام ، از این منبع و گنجینه کامل بهره ‏گرفت. امام صادق(ع) می‏فرماید:

«خداوند بی‏همتا و قدرتمند، کتاب خویش را بر شما نازل فرمود واو راستگو و نیکوکار است. در قرآن، خبر شما و خبر آنان که پیش‏ از شما بودند و آنان که پس از شما خواهند آمد، همچنین خبرآسمان و زمین است...»(2)

و در سخن  دیگری به جنبه تبیان بودن قرآن چنین اشاره‏ می‏فرماید:

"ان الله انزل فی‏القرآن تبیان کل شی‏ء، حتی و الله ما ترک شیئا یحتاج العباد الیه الا بینه للناس..." (3)

خداوند در قرآن، بیان هرچیز را نازل کرده است. به خدا قسم هیچ ‏چیزی را که بندگان به آن نیازمندند، فروگذار نکرده و برای مردم ‏بیان فرموده است.

3- عهدنامه الهی

قرآن، عهدی استوار میان خدا و مردم است و آیات این کتاب، متن‏این عهدنامه را بیان می‏کند. در عهد نامه باید نگریست، به آن‏ باید پای ‏بند بود، مفاد آن را نباید زیر پا گذاشت. امام صادق(ع) درباره این عهدنامه و لزوم تلاوت بخشی از آن در هرروز، چنین‏می‏فرماید:

«القرآن عهدالله الی خلقه، فقد ینبغی للمرء المسلم ان ینظر فی‏عهده و ان یقراء منه فی ‏کل یوم خمسین آیه.‏» (4)

قرآن عهد خداوند نسبت ‏به بندگان اوست. سزاوار است که یک انسان‏مسلمان در این عهدنامه الهی بنگرد و هر روز پنجاه آیه از آن رابخواند.

روشن است که مرور بر مفاد یک عهدنامه، برای یادآوری از آن قرارداد و رعایت آن در عمل است. میثاق خدا با بندگان برشناختن ‏احکام الهی و عبرت گرفتن از حکایات قرآن و عمل به اوامر او وتدبر در آیات است. جالب است که امام صادق(ع) وقتی می‏خواست قرآن ‏تلاوت کند، قرآن را که به دست راست‏ خویش می‏گرفت، دعایی می‏خواند که به عهد بودن قرآن و تعهدات انسان در قبال این قرار داد،اشاره دارد. مضمون آن دعا چنین است:

«خداوندا! من عهد و کتاب تو را گشودم. خدایا! نگاهم را در این ‏کتاب، عبادت قرار بده و قرائتم را تفکر، و تفکرم را عبرت‏آموزی. خدایا! مرا از آنان قرار بده که از مواعظ تو در این‏ کتاب، پند می‏گیرند و از نافرمانی‏ات پرهیز می‏کنند. وقتی کتاب تورا می‏خوانم، بر دل و گوشم مهر مزن و بر دیدگانم پرده میفکن وقرائت مرا خالی از تدبر مگردان، بلکه مرا چنان قرار بده که درآیات و احکامش ژرف بنگرم، دستورهای دین تو را بگیرم و عمل کنم ‏و نگاه مرا در این کتاب، غافلانه و قرائتم را بیهوده و بی‏ثمرمساز.» (5)

4-آینه عبرت

درخلال آیات قرآن، سرگذشت اقوامی از گذشته آمده است. چه نیکان وصالحان که در سایه ایمان و عمل و پیروی از حق، سعادتمند شدند،چه عنودان و لجوجان که با تکذیب انبیاء و انکار خدا و طغیان وفساد، گرفتار عذاب الهی گشتند. قرآن، کتاب قصه و داستان نیست،ولی سرشار از قصص و حکایات افراد و امتهاست و همه بر اساس درس ‏گرفتن و الهام و عبرت و پند.

امام صادق(ع) می‏فرماید:

«علیکم بالقرآن! فما و جدتم آیه نجا بها من کان قبلکم فاعملوا به، و ما وجدتموه هلک من کان قبلکم فاجتنبوه.» (6)

برشما باد قرآن! هر آیه‏ای را که یافتید که گذشتگان، با عمل به‏ محتوای آن آیه نجات یافتند، شماهم به آن عمل کنید و هر آیه را دیدید که بیانگر هلاکت پیشینیان است، شماهم از آن (عامل هلاکت) بپرهیزید.

این شیوه برخورد با آیات قرآن، سودمندترین شیوه‏ای است که درعمل فردی و اجتماعی مسلمانان اثر می‏گذارد و قرآن هدایتگر قاری‏ می‏شود.

5- احکام جاودانه

دین خدا و آیات قرآن، حاوی یک سلسله احکام الهی است که تا دامنه قیامت استمرار می‏یابد. آنچه که حلال الهی و حرام الهی‏است، مشمول مرور زمان نمی‏شود و حکم خدا در اثر «جو» یا«شرایط جدید» یا «تمایلات این و آن‏» عوض نمی‏گردد. امام ‏صادق(ع) در تشریح بعثت‏های سلسله نورانی انبیا، به دوره بعثت ‏رسول خاتم(ص) می‏رسد و می‏فرماید: «تا آن که محمد(ص) آمد و قرآن‏ و شریعت و راه و روش قرآن را آورد. پس حلال آن تا روز قیامت ‏حلال است و حرام آن تا روز قیامت ‏حرام می‏باشد.»( 7)

و در سخنی  دیگر، جریان قرآن را در عصرها و زمان‏ها، همچون‏ جریان شب و روز و ماه و خورشید می‏داند. با بیان امام صادق(ع) راه‏ براندیشه کسانی که احکام خدا را مقطعی و دوره‏ای می‏دانند و عصر حاضر را برای اجرای احکام قرآن مناسب نمی‏دانند و قوانین وحی را برای تنظیم امور بشریت امروز و جامعه کنونی کافی نمی‏بینند، بسته می‏شود.

6- همیشه زنده و شاداب

غیر از احکام قرآن و حلال و حرام آن که ابدی است، خود این کتاب ‏ژرف و فصیح و متین نیز با گذشت زمان کهنه نمی‏شود و پیوسته ‏معارف آن برای همه اقشار در همه زمانها درخشندگی و آموزندگی ‏دارد.

امام صادق(ع) در حدیثی به رمز و راز این جاودانگی و طراوت‏ همیشگی در کلام خدا اشاره دارد. مردی از آن حضرت می‏پرسد: چرا قرآن با نشر و درس و بررسی، تازه ‏تر و شاداب ‏تر می‏شود و هرگز کهنه نمی‏شود.؟

امام صادق(ع) در پاسخ می‏فرماید:

«لان الله تبارک و تعالی لم یجعله لزمان دون زمان و لا لناس دون ‏ناس فهو فی کل زمان جدید و عند کل قوم غض الی یوم القیامه.» (8)

برای این که خدای متعال آن را برای زمانی خاص یا مردمی خاص‏ قرار نداده است. از این رو قرآن در هر زمان تازه است و نزد هرقومی شاداب است تا روز قیامت.

طراوت و تازگی قرآن برای همه و همیشه، به خاطر آن است که معجزه ‏جاوید پیامبر(ص) و کلام الهی است و در هر عصری پاسخگوی نیازهای ‏فکری، هدایتی و اجتماعی مردم است.

7- حفظ، آموزش و عمل

گرچه تلاوت قرآن و حفظ کردن آیات آن ثواب دارد و ارزشمند است، ولی تکلیف مسلمانان در این حد خلاصه نمی‏شود. حفظ کردن باید همراه با عمل باشد و یاد دادن و یاد گرفتن به قصد اجرای‏ فرموده‏های خدای متعال. حضرت صادق(ع) فرموده است:

«الحافظ للقرآن، العامل به، مع السفره‏ الکرام البرره.‏» (9)

کسی که حافظ قرآن و عمل کننده به آن باشد، همراه با سفیران ‏والامقام و نیکوکار الهی (فرشتگان مقرب) خواهد بود.

ضرورت آموختن قرآن نیز در کلام آن حضرت مطرح است. می‏فرماید:

«ینبغی للمؤمن ان لایموت حتی یتعلم القرآن او یکون فی تعلمه‏.» (10)

سزاوار است که مؤمن نمیرد، تا آن که قرآن را آموخته باشد، یا در حال و مسیر فراگرفتن قرآن باشد.

با این حال، پای بندی به احکام قرآن و عمل به آن در تعبیر امام‏ صادق(ع) چنین بیان شده است:«واحذر ان تقع من اقامتک حروفه فی‏اضاعه حدوده‏.» (11)

بپرهیز از این که در مسیر اقامه حروف، به اضاعه حدود بیفتی.

بسیارند آنان که در شکل و ظاهر به قرآن می‏پردازند و در ورای ‏جلوه‏های ظاهری قرآنی، عمل به قرآن مطرح نیست. این گونه برخورد تشریفاتی و مراسمی و شکلی با قرآن، در شان کلام الهی و منشورآسمانی نیست.

8-ادب و آداب تلاوت

خواندن قرآن نیز آدابی دارد، هم آداب ظاهری همچون مسواک، وضو، ترتیل، صوت خوش، رو به قبله بودن، حفظ احترام کلام الله و... وهم آداب باطنی و حالت‏های روحی و توجه قلبی و عنایت‏به کلام خداو پیداکردن حالت ‏خشوع و تذکر و تاثیر پذیری ازتلاوت، این نکات ‏در کلمات امام صادق(ع) بسیار بیان شده است. به برخی از این‏رهنمودها اشاره می‏شود:

امام صادق(ع) می‏فرماید:

هرگاه نزد تو قرآن تلاوت می‏شود، برتولازم است گوش بدهی و سکوت وتوجه داشته باشی:

«اذا قری‏ء عندک القرآن وجب علیک الانصات و الاستماع.‏» (12)

این همان نکته قرآنی است که در آیه 204 سوره اعراف آمده است: « و اذا قری‏ء القرآن فاستمعوا له و انصتوا.»

و در سخن دیگری به نقل ازحضرت رسول(ص) می‏فرماید که: «راه‏ قرآن‏» را نظیف و پاکیزه کنید. می‏پرسند: راه قرآن چیست؟

می‏فرماید: دهان می‏پرسند: چگونه؟ می‏فرماید: با مسواک. (13)

در حدیث دیگر، امام صادق(ع) فرموده است:

کسی که قرآن بخواند، ولی قلبش رقت پیدا نکند و در برابر خداوند خاضع نشود و در درون، حالت‏ حزن و خشیت و هراس نیابد، شان وجایگاه والای خدا را سبک شمرده است. بنگر که کتاب پروردگارت را چگونه می‏خوانی و با منشور‏خویش چه برخوردی داری و اوامر ونواهی آن را چگونه پاسخ می‏دهی و حدود و تکالیف آن را چگونه‏ امتثال و فرمان برداری می‏کنی؟! در آیه‏های وعد و وعید، درنگ کن، در امثال و مواعظ قرآن اندیشه کن. مبادا اقامه حروف و قرائت ‏ظاهر، تو را در تباه ساختن حدود آن بیندازد!... (14)

تلاوت با حزن و حالتی اندوهناک که نشان دهنده تاثر روحی قاری ‏از آیات کلام خداست، ادب دیگری از آداب تلاوت است. امام صادق(ع)فرموده است:

«ان القرآن نزل بالحزن فاقرؤه بالحزن‏.» (15)

قرآن با حزن نازل شده است، شما هم، آن را حزین قرائت کنید.

9- جوانان و قرآن

 انس با قرآن، دلهای جوانان ‏را روشن و زندگیهاشان را با صفا می‏کند و عامل جذب آنان به پاکی ‏و راه خدا می‏شود.

امام صادق(ع) می‏فرماید: هرجوان مومنی که قرآن بخواند، قرآن با گوشت و خون او در می‏آمیزد و خداوند او را با فرشتگان بزرگوارهمراه می‏سازد و قرآن روز قیامت نگهدارنده او (از دوزخ) خواهدبود:

«من قرئی القرآن و هو شاب مؤمن، اختلط القرآن بلحمه و دمه، وجعله الله مع السفره ‏الکرام البرره و کان القرآن حجیزا عنه یوم‏ القیامه.» (16)

بخصوص، خانه هایی که نوای خوش قرآن از حنجره‏های داوودی از آن‏ها به گوش می‏رسد و صبح و شام، جوانان صاحبدل و روشن ضمیر، همدم‏ کتاب خدایی‏اند و لحظات خویش را با انس با قرآن سپری می‏کنند، مشمول رحمت‏ خدا و هدایت قرآنی می‏شوند. این گونه خانه‏های نورانی‏از تلاوت، در آسمانها تابان و فروزان است. امام صادق(ع)می‏فرماید:

خانه‏ای که یک فرد مسلمان در آن قرآن تلاوت می‏کند، برای اهل‏ آسمان نورانی دیده می‏شود، همچنان که مردم دنیا در آسمان ستاره‏ درخشان را می‏بینند. (17)

10- نکته‏های دیگر

همچنان که یاد شد، در دریای کلمات حضرت صادق(ع) گهرهای فراوانی ‏وجود دارد که در باره قرآن کریم است. نقل آن ها به طول‏ می‏انجامد. عصاره و خلاصه‏ای از آن مضامین را که در برخی روایات‏ دیگر آمده است، تقدیم می‏کنیم.

امام صادق(ع)، قرآن را دارای آیات ناسخ و منسوخ و محکم ومتشابه می‏داند و بهره‏ گیری از قرآن را برای کسانی روا می‏شمرد که‏به این نکات توجه داشته باشند و گرنه گمراه می‏شوند و گمراه‏ می‏کنند. وی برای فراگیری هر حرف از قرآن، پاداش ده حسنه بیان ‏می‏کند و می‏فرماید: قرآنی که خوانده نمی‏شود و غبار بر آن‏ می‏نشیند، روز قیامت‏به درگاه خدا شکایت می‏کند. تلاوت راستین را آن می‏داند که قرآن خوانان، وقتی به آیات بهشت و جهنم می‏رسند، می‏ایستند و تامل می‏کنند. اهل ‏بیت علیهم السلام را وارثان کتاب‏ خدا و برگزیدگان خلق می‏شمرد و از این خاندان به عنوان وجه‏الله،آیات، بینات و حدودالله یاد می‏کند و ولایت ائمه را قطب و محورقرآن و همه کتب آسمانی معرفی می‏کند و قرآن را «ثقل اکبر» می‏نامد و آن را چراغ هدایت و فروغ تاریکی و حیات بخش قلب بینا و گشاینده چشم و دل می‏شمارد. از دیدگاه آن حضرت، قرآن‏«معیار» و ملاک درستی و حقانیت هر حرف و حدیث است و می‏فرماید:

هر چه که از ما برای شما نقل می‏شود، در صورتی که مخالف با قرآن ‏باشد ما نگفته‏ایم و شما نپذیرید. امام اهل‏ بیت پیامبر(ص) را خزانه ‏داران علم الهی و بازگوکنندکان وحی خدا می‏داند و از تفسیر به‏ رای نهی می‏کند و از آن قاری که به خاطر خود نمایی یا کسب‏ درآمد، به قرائت می‏پردازد، نکوهش می‏کند.

امید است که در سایه رهنمودهای حضرت صادق علیه السلام، با چشمه وحی الهی ‏آشناتر شویم و «قرآنی‏» بیندیشیم و «قرآنی‏» زندگی کنیم.

پی‏نوشتها

1- بحارالانوار، ج‏89، (بیروت)، ص‏107.

2- کافی، ج 2، ص‏599.

3- بحارالانوار، ج‏89، ص 81.

4- وسایل الشیعه، ج 4، ص‏849.

5- بحارالانوار، ج 95، ص 5.

6- الحیاه، ج 2، ص‏116.

7- کافی، ج 2، ص 18.

8- بحارالانوار، ج‏89، ص 15.

9- الحیاه، ج 2، ص ص 152.

10- همان، ص 155.

11- بحارالانوار، ج 82، ص‏43.

12- وسائل الشیعه، ج 4، ص 861.

13- الحیاه، ج 2، ص 158.

14- بحارالانوار، ج‏89، ص‏207.

15- وسائل الشیعه، ج 4، ص‏857.

16- الحیاه، ج 2، ص 164.

17- کافی، ج 2، ص 610.

18- تفسیر برهان، ج 4، ص‏457; مجمع البیان، ج، 5، ص 481.